Vùng đất Kẻ Nưa (nay là thị trấn Nưa, huyện Triệu Sơn) xuất hiện từ thời Hùng Vương, bằng chứng là trong quá trình khảo cổ người ta đã tìm thấy những ngôi mộ cổ có tượng chim bằng đồng, cùng thời với tượng chim tìm thấy ở Cổ Loa. Đến thời Bắc thuộc (618-906), do việc sắp xếp các đơn vị hành chính và phân chia châu, quận, Kẻ Nưa được đổi thành Cổ Na (vì có núi Na). 

Nơi đây được mạnh danh là vùng văn hóa lâu đời và tiêu biểu cho văn hóa truyền thống của cư dân đồng bằng sông Mã, nơi có nhiều di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh được công nhận là di tích cấp tỉnh, cấp quốc gia. Núi Nưa- Đền Nưa- Am Tiên là một thắng cảnh nổi tiếng gắn liền với cuộc khởi nghĩa Bà Triệu chống quân Ngô vào năm 248. Hình tượng Bà Triệu “cưỡi voi, đánh cồng” đã đi vào tiềm thức của bao lớp người, trở thành biểu tượng của quê hương xứ sở.

Ngược dòng lịch sử, năm 248, quan lại nhà Ngô tàn ác, khiến Nhân dân khổ sở, Bà Triệu đã cùng với anh trai Triệu Quốc Đạt dấy binh khởi nghĩa, sau một thời gian chuẩn bị lực lượng, Bà Triệu và nghĩa quân đã vượt sông Chu đến vùng Núi Nưa (thuộc Kẻ Nưa - Cổ Định, huyện Nông Cống nay là huyện Triệu Sơn) cách vùng Núi Quân Yên 30 km để lập căn cứ, chuẩn bị khởi nghĩa... Ở vào vị trí có tính chất chiến lược quan trọng, vùng Núi Nưa được bà Triệu chọn làm căn cứ, bàn đạp cho cuộc khởi nghĩa chống quân Đông Ngô.  Núi Nưa là tên nôm mà dân gian thường gọi, còn tên chữ mà sách xưa nhắc tới là Núi Na. Đây là dãy núi cao nhất ở vùng đồng bằng châu thổ phía Nam Thanh Hóa và được khép lại ở mạn Đông Bắc bởi dãy đồi đất đỏ thấp tròn như những bát úp; về phía Đông, núi Nưa là đồng bằng châu thổ, đất đai màu mỡ. Do vị trí, địa hình ở thế đặc biệt núi Nưa được xem là ngọn núi chủ của đồng bằng xứ Thanh, được sử sách ghi chép và là đề tài sáng tác thơ văn của biết bao tao nhân, mặc khách. Với vị trí có tính chất chiến lược, năm 248 từ Ngàn Nưa nghĩa quân Bà Triệu đã bất ngờ tập kích thành Tư Phố (nay thuộc làng Giàng xã Thiệu Dương, huyện Thiệu Hóa) và nhanh chóng tiêu diệt lực lượng đầu não của chính quyền đô hộ ở Cửu Chân. Sau đó, từ Cửu Chân, cuộc khởi nghĩa đã lan ra Giao Chỉ, vào tận Cửu Đức, Nhật Nam. Bất ngờ trước thanh thế của nghĩa quân Bà Triệu, triều đình nhà Ngô đã phải cử Lục Giận (cháu họ viên tướng Lục Tốn) đem một binh lực lớn với nhiều âu thuyền yểm trợ kéo sang nước ta nhằm đè bẹp cuộc khởi ghĩa. Cuối cùng với tương quan lực lượng chênh lệch, cuộc khởi nghĩa Bà Triệu đã bị đàn áp. Bà Triệu đã tuẫn tiết tại núi Tùng (thuộc phú Điền. huyện Hậu Lộc ngày nay). Sau khi Bà Triệu mất, nhân dân trong vùng đã lập đền thờ Bà tại tại chân núi Na Sơn nay thuộc Quần thể di tích Núi Nưa - Đền Nưa - Am Tiên, thị trấn Nưa ngày nay).
        Kẻ Nưa là vùng đất được mệnh danh là vùng văn hóa lâu đời và tiêu biểu cho văn hóa truyền thống của cư dân đồng bằng sông Mã - nơi có nhiều di tích lịch sử văn hóa cùng các sinh hoạt cộng đồng và lễ hội truyền thống. Một làng có tới  9 ngôi chùa, có 20 di tích trong đó có 2 di tích lịch sử văn hóa quốc gia, 7 di tích cấp tỉnh đủ thấy văn hóa tín ngưỡng xưa trên đất Kẻ Nưa - Cổ Định phát triển phong phú thế nào. Bên cạnh đó là sự phong phú, đa dạng của các truyền thuyết lịch sử, ca dao, tục ngữ, truyện cổ dân gian, các hình thức diễn xướng và sân khấu cổ truyền làm rung động lòng người. Và suốt hàng ngàn năm thời kỳ phong kiến, Kẻ Nưa còn là nơi sản sinh ra nhiều bậc anh tài, trong đó có 2 tiến sĩ được lưu danh ở Văn Miếu - Quốc Tử Giám là Lê Nhân Kiệt và Lê Bật Tứ. Ngoài ra, làng Cổ Định còn có nhiều nho sĩ thi đỗ hương cống (dưới triều Lê Trung hưng), cử nhân (dưới triều Nguyễn). Từ thời kỳ cách mạng đến nay, có nhiều người đỗ đạt, học hành trở thành cán bộ cao cấp phục vụ cách mạng và quân đội. Ngày nay nhiều người đã trở thành những nhà nghiên cứu khoa học, trong đó có 6 giáo sư đầu ngành; 3 vị tướng lĩnh; những doanh nhân phát triển kinh tế cho gia đình, cho cộng đồng và xã hội. Điều đặc biệt là từ năm 1923, trên mảnh đất này đã có Trường Sơ đẳng Pháp Việt Cổ Định với 3 lớp đồng ấu, đệ nhất, đệ nhị, là một trong những ngôi trường ra đời sớm của tỉnh Thanh Hóa. Đến năm 1950 tại đây đã có trường THCS công lập. Hằng năm trên địa bàn có ít nhất 60 học sinh đỗ vào các trường đại học, thậm chí có học sinh là thủ khoa các kỳ thi đại học, nhiều em là thủ khoa đầu vào của các trường THPT, nhiều em hiện đang học Trường THPT chuyên Lam Sơn của tỉnh. Vì vậy, vùng đất này được coi là miền đất thiêng đã hun đúc và ngưng tụ nhiều giá trị tinh hoa văn hóa dưới bóng nàn Nưa.

Cổ Định – Tân Ninh – thị trấn Nưa vùng đất cổ nơi có truyền thống văn hóa, lịch sử lâu đời. Trong suốt hàng ngàn năm lịch sử, nhân dân Cổ Định- thị trấn Nưa đã góp nhiều công sức vào quá trình dựng nước và giữ nước của dân tộc. Nối tiếp truyền thống đó, ngày nay các thế hệ người con của quê hương luôn phát huy truyền thống  cần cù sáng tạo, truyền thống văn hóa hiếu học, tinh thần yêu nước nồng nàn của người dân thị trấn Nưa anh hùng. Đó là niềm tự hào lớn lao, đồng thời cũng là trách nhiệm nặng nề của các thế hệ trong việc khôi phục, bảo tồn phát huy giá trị văn hóa truyền thống góp phần quan trọng vào việc xây dựng quê hương hôm nay và mai sau./.

CCVH – XH

Lê Văn Sơn